اثرات تربیتی نماز در فرد و جامعه
نماز، سدی در برابر گناهان آینده است، چرا که روح ایمان را در انسان تقویت می‌کند، و نهال تقوی را در دل پرورش می‌دهد، و می‌دانیم که ایمان و تقوی، نیرومندترین سد در برابر گناه است.
نماز، سدی در برابر گناهان آینده است، چرا که روح ایمان را در انسان تقویت می‌کند، و نهال تقوی را در دل پرورش می‌دهد، و می‌دانیم که ایمان و تقوی، نیرومندترین سد در برابر گناه است، و این همان چیزی است که به عنوان نهی از فحشاء و منکر بیان شده است، و همان است که در احادیث متعددی می‌خوانیم: افراد گناهکاری بودند که شرح حال آن‌ها را برای پیشوایان اسلام بیان کردند و فرمودند: غم مخورید، نماز، آن‌ها را اصلاح می‌کند و کرد.
نماز، غفلت‌زدا است
نماز، غفلت‌زدا است، بزرگ‌ترین مصیبت برای رهروان راه حق، آن است که هدف آفرینش خود را فراموش کنند و غرق در زندگی مادی و لذائذ زودگذر گردند؛ اما نماز به حکم اینکه در فواصل مختلف، و در هر شبانه روز، پنج بار انجام می‌شود، مرتباً به انسان اخطار می‌کند، هشدار می‌دهد، هدف آفرینش او را خاطر نشان می‌سازد، موقعیت او را در جهان به او گوشزد می‌کند و این نعمت بزرگی است که انسان وسیله‌ای در اختیار داشته باشد که در هر شبانه‌روز، چند مرتبه قویاً به او بیدار باش گوید.
نماز، خودبینی و کبر را در هم می‌شکند
نماز، خودبینی و کبر را در هم می‌شکند، چرا که انسان در هر شبانه روز، هفده رکعت و در هر رکعت دو بار پیشانی بر خاک در برابر خدا می‌گذارد، خود را ذره کوچکی در برابر عظمت او می‌بیند، بلکه صفری در برابر بی‌نهایت. پرده‌های غرور و خودخواهی را کنار می‌زند و تکبر و برتری‌جویی را در هم می‌کوبد.
به همین دلیل حضرت علی (علیه‌السلام) در حدیث معروفی که فلسفه‌های عبادات اسلامی در آن منعکس شده است، بعد از ایمان، نخستین عبادت را که نماز است، با همین هدف تبیین می‌کند و می‌فرماید: «فرض الله الایمان تطهیرا من الشرک و الصلوة تنزیها عن الکبر ...»: خداوند ایمان را برای پاک‌سازی انسان‌ها از شرک واجب کرده است و نماز را برای پاک‌سازی از کبر.
نماز، وسیله پرورش فضائل اخلاق و تکامل معنوی انسان
نماز، وسیله پرورش فضائل اخلاق و تکامل معنوی انسان است، چرا که انسان را از جهان محدود ماده و چهار دیوار عالم طبیعت بیرون می‌برد، به ملکوت آسمان‌ها دعوت می‌کند، و با فرشتگان هم‌صدا و هم‌راز می‌سازد، خود را بدون نیاز به هیچ واسطه در برابر خدا می‌بیند و با او به گفتگو برمی‌خیزد. تکرار این عمل در شبانه‌روز، آن هم با تکیه روی صفات خدا، مثل رحمانیت و رحیمیت و عظمت او، مخصوصاً با کمک گرفتن از سوره‌های مختلف قرآن بعد از حمد که بهترین دعوت کننده به سوی نیکی‌ها و پاکی‌ها است، اثر قابل ملاحظه‌ای در پرورش فضائل اخلاقی در وجود انسان دارد. به همین خاطر، در حدیثی از امام علی (علیه‌السلام) می‌خوانیم که در فلسفه نماز فرمود: «الصلوة قربان کلی تقی»: نماز، وسیله تقرب هر پرهیزکاری به خدا است.
نماز، به سایر اعمال، ارزش و روح می‌دهد
نماز، به سایر اعمال انسان، ارزش و روح می‌دهد، چرا که نماز، روح اخلاص را زنده می‌کند، زیرا نماز مجموعه‌ای است از نیت خالص و گفتار پاک و اعمال خالصانه، تکرار این مجموعه در شبانه‌روز، بذر سایر اعمال نیک را در جان انسان می‌پاشد و روح اخلاص را تقویت می‌کند. بنابر این، در حدیث معروفی می‌خوانیم که امیرمۆمنان علی (علیه‌السلام) در وصایای خود بعد از آن که فرق مبارکش با شمشیر ابن ملجم جنایتکار شکافته شد، فرمود: «الله الله فی الصلوة فانها عمود دینکم»: خدا را، خدا را، درباره نماز، چرا که ستون دین شما است.
می‌دانیم هنگامی که عمود خیمه در هم بشکند یا سقوط کند، هر قدر طناب‌ها و میخ‌های اطراف محکم باشد، اثری ندارد؛ همچنین هنگامی که ارتباط بندگان با خدا از طریق نماز از میان برود، اعمال دیگر، اثر خود را از دست خواهد داد. در حدیثی از امام صادق (علیه‌السلام) آمده: نخستین چیزی که در قیامت از بندگان حساب می‌شود، نماز است؛ اگر مقبول افتاد، سایر اعمالشان قبول می‌شود، و اگر مردود شد، سایر اعمال نیز مردود می‌شود. شاید دلیل این سخن، آن باشد که نماز، رمز ارتباط خلق و خالق است، اگر به طور صحیح انجام گردد، قصد قربت و اخلاص که وسیله قبولی سایر اعمال است در او زنده می‌شود، وگرنه بقیه اعمال او آلوده می‌گردد و از درجه اعتبار، ساقط می‌شود.
نماز، دعوت به پاک‌سازی زندگی می‌کند
نماز، دعوت به پاک‌سازی زندگی می‌کند، چرا که می‌دانیم مکان نمازگزار، لباس نمازگزار، فرشی که بر آن نماز می‌خواند، آبی که با آن وضو می‌گیرد و غسل می‌کند و محلی که در آن غسل و وضو انجام می‌شود، باید از هر گونه غصب و تجاوز به حقوق دیگران، پاک باشد. کسی که آلوده به تجاوز و ظلم، ربا، غصب، کم‌فروشی، رشوه‌خواری و کسب اموال حرام باشد، چگونه می‌تواند مقدمات نماز را فراهم سازد؟ بنابر این، تکرار نماز در پنج نوبت در شبانه‌روز، خود دعوتی است به رعایت حقوق دیگران.
نماز شرایطی دارد که رعایت آن‌ها نیز یک عامل مۆثر دیگر برای ترک بسیاری از گناهان است. در کتب فقهی و منابع حدیث، امور زیادی به عنوان موانع قبول نماز ذکر شده است، از جمله مسئله شرب خمر است که در روایات آمده: «لا تقبل صلوة شارب الخمر اربعین یوما الا ان یتوب»: نماز شراب‌خوار تا چهل روز مقبول نخواهد شد، مگر اینکه توبه کند؛ و در روایات متعددی ذکر شده که: از جمله کسانی که نماز آن‌ها قبول نخواهد شد، پیشوای ستمگر است؛ و در بعضی از روایات دیگر تصریح شده است که نماز کسی که زکات نمی‌پردازد، قبول نخواهد شد؛ و همچنین روایات دیگری که می‌گوید: خوردن غذای حرام یا عجب و خودبینی، از موانع قبول نماز است. پیدا است که فراهم کردن این شرایط قبولی، تا چه حد سازنده است؟
نماز، روح انضباط را در انسان تقویت می‌کند
نماز، روح انضباط را در انسان تقویت می‌کند، چرا که دقیقاً باید در اوقات معینی انجام گیرد که تأخیر و تقدیم آن، هر دو، موجب بطلان نماز است. همچنین آداب و احکام دیگری در مورد نیت و قیام و قعود و رکوع و سجود و مانند آن، که رعایت آن‌ها، پذیرش انضباط را در برنامه‌های زندگی، کاملاً آسان می‌سازد.
در زمینه فلسفه و اسرار نماز، حدیث جامعی از امام رضا (ع) نقل شده که: امام در پاسخ نامه‌ای که از فلسفه نماز در آن سوال شده بود چنین فرمود: علت تشریع نماز این است که توجه و اقرار به ربوبیت پروردگار است، و مبارزه با شرک و بت‌پرستی، و قیام در پیشگاه پروردگار، در نهایتِ خضوع و نهایتِ تواضع، و اعتراف به گناهان و تقاضای بخشش از معاصی گذشته، و نهادن پیشانی بر زمین همه روز برای تعظیم پروردگار؛ و نیز هدف این است که انسان همواره هوشیار و متذکر باشد، گرد و غبار فراموش‌کاری بر دل او ننشیند، مست و مغرور نشود، خاشع و خاضع باشد، طالب و علاقمند افزونی در مواهب دین و دنیا گردد. علاوه بر اینکه مداومت ذکر خداوند در شب و روز، که در پرتو نماز حاصل می‌گردد، سبب می‌شود که انسان مولا و مدبر و خالق خود را فراموش نکند، روح سرکشی و طغیان‌گری بر او غلبه ننماید؛ و همین توجه به خداوند و قیام در برابر او، انسان را از معاصی باز می‌دارد و از انواع فساد جلوگیری می‌کند.
منابع:
سیری در نهج‌البلاغه ص 88-86
تفسیر نمونه ج: 16 ص: 294-284
خادم الشهداء