امام صادق (ع) فرمودند : اسراف آن است که انسان ؛ مالش را از بین ببرد و به بدنش صدمه بزند .
عرض شد پس اقتار چیست ؟ فرمود : این است که غذایت نان و نمک باشد در صورتیکه قدرت داری غذای مناسب تری بخوری.
معنای اسراف
کاربرد عرفی این واژه در معنای اقتصادی آن موجب شده است که به ابعاد و جوانب دیگر مسئله اسراف کم تر پرداخته شده و یا به طورکلی نادیده گرفته شود. درحالی که در نگاه قرآنی و نیز کاربردهای واژه نشان می دهد که دامنه مفهومی آن نه تنها ابعاد اقتصادی و هنجاری و اخلاقی بلکه حوزه اعتقادات را نیز شامل می شود. بنابراین در حوزه های کلامی و اعتقادی و جامعه شناسی و روان شناسی و اصول اخلاقی و تربیتی و اقتصادی می توان از اسراف سخن گفت و به بررسی موارد و نیز علل و عوامل آن پرداخت.
واژه اسراف که بیش از 23 بار در آیات متعدد قرآن در اشکال مختلف به کار گرفته شده است، به معنای هرگونه کوتاهی و زیاده روی و تجاوز از حد اعتدال و گرایش به سوی افراط و حتی تفریط است. لسان العرب؛ ابن منظور؛ ج6 ص 243 و نیز مجمع البیان؛ طبرسی؛ ج5 ص192 والتحقیق؛ ج5 ص110
اسراف از این رو تنها به معنای افراط و تفریط نیست و اختصاصی به کوتاهی و یا زیاده روی ندارد. هرچند بیش تر در معنای زیاده روی و افراط به کار می رود ولی این موجب نمی شود که از اطلاق آن دست برداریم و تنها به معنی خروج از اعتدال به سمت و سوی زیاده روی بگیریم درحالی که این واژه در بردارنده هرگونه خروجی به سوی کم یا زیاده است. کمینه و یا بیشینه در هر امری را می توان اسراف دانست.
در کاربردهای قرآن اسراف اختصاص به امری خاص مانند امور اقتصادی ندارد بلکه چنان که گفته شد این واژه در آیات قرآنی به معنای هرگونه خروج از اعتدال و میانه روی در مسائل بینشی، منشی و کنشی به کار رفته است.
از این جهت گاه با مسئله قوام (حد وسط و اعتدال) هم معنا می گردد و خروج و تجاوز از حد وسط و میانه، اسراف نامیده می شود. فرقان آیه 67 و گاه با مسئله فساد ارتباط مستقیمی پیدا می کند شعراء آیه 151 و 152 زیرا هرگونه امری که برهم زننده تعادل در امور باشد به معنای اسراف خواهد بود و فساد نیز یکی از این حالات خروج و برهم زننده است.
به نظر می رسد که در کاربردهای قرآنی واژه اسراف ارتباط تنگاتنگ با مفاهیمی چون کفر و ظلم و فسق و مانند آن دارد.
اسراف اعتقادی
شرک به خدا و بت پرستی و یا کفر به خدا و عدم اعتقاد و باور به توحید به عنوان مصادیقی از اسراف مورد اشاره و سرزنش قرار گرفته است. طه آیه 124 و 127
ازنظر قرآن، این گونه نگرش به هستی و جهان بینی، امری نادرست و به دور از اعتدال و حقانیت است. پیامد چنین نگاهی در دنیا و آخرت گرفتاری های متعدد و نابینایی و عدم درک درست مسایل دیگر است. کسی که ناتوان از درک هستی و نقش خداوندگاری است، در مسایل روزانه خویش نیز نمی تواند تحلیل درستی از مسایل داشته باشد و در نتیجه آن رفتار و کنش ها و واکنش هایش وی را از رسیدن به مقصد دور می سازد و همواره با دست خویش خود را گرفتار اموری می کند,که جز بدبختی حاصلی نخواهد داشت. به عنوان نمونه کسی که خدا و نقش او را در مدیریت و اداره دنیا و به درستی در نیابد با پدید آمدن کوچک ترین مشکلی، به اندوه دچار می شود و یا هرگاه مالی را از دست دهد اندوهگین می شود. این گونه است که عدم درک و تحلیل درست از هستی و بینش نادرست نسبت به خدا و جایگاه او موجب می شود که در امور دنیوی و گرفتاری های آن خود را ببازد و بر مشکلات خویش بیافزاید. افزون بر آن که در آخرت نیز می بایست پاسخگوی رفتارو اعمال و عقیده خویش باشد و به عذاب های دردناک گرفتار شود.
اسراف اخلاقی
اسراف اخلاقی به معنای گرایش به مادیات و قطع علاقه از خداوند است. آیات قرآن بسیاری از صفات انسانی را که موجب می شود او به گناه دست زند، به عنوان امری اسرافی مورد بررسی و تحلیل قرار داده و از آن بازداشته است.
اسراف در حوزه اخلاق فردی و اجتماعی به این معناست که شخص صفاتی را در خود پدید آورد که وی را از حالت اعتدال و میانه روی بیرون برد. برخی از صفات مانند تکبر و بخل و مانند آن را می توان از مصادیق بارز اسراف در حوزه اخلاق معرفی کرد.
در حوزه عمل اجتماعی نیز وقتی سخن از اسراف به میان می آید مراد از آن رفتارهای ناشایستی است که ازفرد سر می زند. به عنوان نمونه استکبارورزی که جزء نابهنجاریهای زشت اجتماعی و بازتاب صفت زشت اخلاقی تکبر است از جمله نمونه های خروج از اعتدال و تجاوز از حد و حدود است.
انحراف جنسی[1] وانجام اعمال زشت خودکامگی، استکبار، استثمار و خون ریزی و ستم و هرگونه فساد وتباهی اجتماعی از مصادیق بارز اسراف به شمار می رود. تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی و مفسران؛ ج 15 ص 307
امام باقر(ع) به فرزندش امام صادق (ع) فرمودند : برتو باد به انجام کار خیری که وسط دو کار بد قرار گرفته و آن دو را از بین می برد،امام صادق سئوال کردند ، چگونه چنین چیزی ممکن است،امام فرمودند: همانطور که قرآن ( سوره فرقان ) می گوید مؤمنین کسانی هستند که وقتی انفاق می کنند زیاده روی و سختگیری نمی کنند ( بنابراین اسراف و سختگیری هر دو گناه است و حدّ وسط آن میانه روی حسنه است بر تو باد به آن حسنه که بین آن دو گناه است ) .تفسیر نورالثقلین جلد 4 صفحه 27
[1] - اعراف آیه 80 و 81 و ذاریات آیه 32 و 34
