سرخس

سرخس 
سرخس را دو گونه تلفظ کرده اند، سرْخَس و سَرَخْس در لغتنامه ها، واژه ( خراسان بزرگ، ص 105. ) 
سرخس را، به گیاهی که دارای ساقه های زیرزمینی و نوعی گیاه دارویی معنی کرده اند سرخس یکی از شهرهای قدیمی ایران است که گروهی بنیانگذار آن را کیکاووس نوشته اند. او زمینی را به سرخس پسر گودرز به اقطاع داد و سرخس در آن جا شهری بنا نهاد که سرخس نامیده شد گروهی بنیانگذار آن را «کیکاووس» یا ( آثار البلاد، ص 39) 
«افراسیاب ذو القرنین» دانسته اند شهر سرخس در زمان خلافت عثمان توسط ( خراسان بزرگ، ص 150. ) 
عبد اللّه بن خازم سلمی فتح شد اصطخری در مسالک الممالک و جیهانی در ( فتوح البلدان، ص علیه السلام 28، البلدان ص 55، الفتوح، ص 85. ) 
اشکال العالم می نویسند: 
سرخس شهری است میان مرو و نیشابور در زمین «هامون» بدان جا آب روان نیست. مگر آب جوی هرات که در سالی چند روز آن جا رسد و جمله ایشان، از آب باران است و برکه ها از آب چاه و آن (سرخس) شهری است که در بزرگی یک نیمه «مرو» باشد. و به غایت آبادان است و نعمتهای فراخ، هوای آن تندرست تر است و بیشتر نواحی آن مرغزار و آن را دیه های اندک و گرداگرد آن اعراب باشند، خداوندان شتر، و آبهای ایشان از چاه است و آسیاب ایشان بر چهارپایان از شتر و گاو و بناهای ایشان از گل است. 
( مسالک الممالک، ص 251 ؛ جیهانی اشکال العالم، ص 9صلی الله علیه واله 1. ) 
یعقوبی در البلدان، سرخس را سرزمینی با شکوه و شهری بزرگ که در بیابانی ریگزار واقع شده است توصیف می کند. وی می نویسد: مردمی به هم آمیخته (از نژاد عرب و فارس) در آن سکونت دارند عبد اللّه بن خازم سلمی در خلافت عثمان همان زمان که از طرف «عبد اللّه بن کریز» مأمور بود آن را فتح کرد و آب مشروب اهالی از چاها است و نهری و چشمه ای ندارد. 
( البلدان، ص 55. ) 
لسترنج می نویسد: شهر سرخس در کنار کوتاهترین راه طوس به مرو بزرگ در ساحل راست، یعنی ساحل شرقی رودخانه مشهد واقع است. این رودخانه را امروز «تجند» گویند، ظاهراً جغرافی نویسان قرون وسطی از این رودخانه اسم نبرده اند. 
این رودخانه از باتلاقهای حوالی «کوچان» برمی خیزد و نخست به سمت جنوب خاوری جریان می یابد و از مشهد می گذرد و پس از آن قریب صد میل از مشهد دور شد از سمت جنوب شاخه بزرگی به نام رود هرات به آن ملحق شده و سپس به سمت شمال جاری می شود و به سرخس می رود و مقداری که به سمت شمال پیش رفت در طول جغرافیایی ابیورد در محلی موسوم به «اجمعه» در کویر فرو می رود و آن جا نیزار و بیشه است. سرخس در قرن چهارم ه'. ق شهری بزرگ و به اندازه نصف مرو بود و آب و هوایی خوش داشت در چراگاههایش شتر و گوسفند بسیار بود و چون آب فراوان نداشت کشتزارهایش اندک بود. مقدسی گوید: سرخس مسجد و بازاری نیکو دارد و در حومه اش باغهای بسیار است. قزوینی گوید: سرخس شهری است بزرگ و پر جمعیت و اهالی آن در ساختن دستارها و مقنعه های زردوزی شده مهارت خاصی دارند و مصنوعات آنها به ممالک دیگر صادر می شود. در قرن هشتم حمد اللّه مستوفی درباره سرخس می گوید: دور باروش (دور بارویش) پنج هزار گام است و قلعه ای محکم و از خاکریز دارد و هوایش گرمسیر است و آبش از رودخانه ای است که از «هری» به طوس می آید و عظیم و نیکو و هاضم و از میوه هایش انگور و خربزه نیکو است. امروز سرخس، ( جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ص 2 - 421؛ الاعلاق النفیسة، ص 3علیه السلام ؛ ابن حوقل، صورة الأرض، ص 333، 434، احسن التقاسیم، ص 312، 314؛ آثار البلاد، 1/2صلی الله علیه واله 2؛ نزهة القلوب، ص 9علیه السلام 1. ) 
در مرز ایران و روسیه است، سرخس قدیم در سمت راست «هری رود» است که جزو قلمرو شوروی سابق، و سرخس جدید در قلمرو جمهوری اسلامی ایران است. 
( خراسان بزرگ، ص صلی الله علیه واله 15. ) 
کتاب سرخس دیروز و امروز می نویسد: سرخس امروز بخش وسیعی است از شهرستان مشهد در منتهی إلیه شمال شرقی استان خراسان مشتمل بر چهار دهستان به نام سرخس، کندکلی، مزدوران و قلعه قصاب. قدیمی ترین کانون مسکونی آن یعنی سرخس زمانی بسیار آبادان و معروف بوده و زمانی دیگر خراب و گمنام شده است. 
( سرخس دیروز و امروز، پیشگفتار مؤلّف، ص الف. ) 
شرایط اقلیمی خراسان ایجاب می کرد که راههای شرقی و غربی از ناحیه سرخس بگذرد، زیرا مرکز خراسان شمالی را صحراهای خشک فراگرفته بود که بخشهای آباد را در شرق و غرب آن از هم جدا می کرد. سرخس مدخل بخش غربی در حدّ فاصل بین مرو و نیشابور واقع بود. برای کاروانیانی که از مرو به سوی غرب خراسان می آمدند و دشواریهای عبور از صحرای خشک بین این دو شهر را تحمل کرده بودند، سرخس نقطه امیدی به شمار می آمد. چه این شهر در لبه نیمه خشک خراسان غربی قرار داشت و لااقل از برکت رودی که ایامی از سال را آب شیرین داشت بهره مند بود. کاروانیان هنگام ورود به سرخس به دریانوردانی شبیه بودند که پس از طی دریای بیکران به ساحل نیمه خشکی پا می گذاردند و به امید رسیدن به سرزمینی پرنعمت شادمانیها می کردند، لذا سرخس یا دروازه خراسان غربی با این که از دیرباز بسیار فراخ نعمت نبوده ولی به چشم تازه واردانی که از شرق سرخس می آمدند آرامش دهنده و امیدبخش بوده است. مرو هم از شمال شرقی سرخس برای مسافرینی که از شرق به غرب خراسان می رفتند همین گونه جلوه می کرد. این امتیازهای نسبی جغرافیایی سبب شده است که از دورترین ازمنه تاریخی راههای ارتباطی خراسان به سوی نواحیی که در این دو شهر واقعند گرایش پیدا کند و آنها را شاهد وقایع بسیاری از تاریخ این سرزمین بداند. 
( سرخس امروز و دیروز، ص 5 - 4. ) 
بنابر نقل گریشمن سرخس در چهار راه اقوام قرار گرفته بود. ابن فضلان که در ( همان، ص 4؛ ر.ک. به: گریشمن، ایران از آغاز تا اسلام، ص 0صلی الله علیه واله . ) 
سال 309 هجری از سرخس دیدن کرده، این شهر را با اهمیت توصیف کرده است. 
( سفرنامه ابن فضلان، ص 3 - 2صلی الله علیه واله . )